Azbest nie jest „smart”!

 

Na przestrzeni tysięcy lat trwania naszej cywilizacji, ludzie zawsze obserwowali swoje otoczenie, poszukując rozwiązań mogących uwolnić ich od codziennych problemów. Jeśli jakiś naturalnie występujący materiał wykazywał własności pozwalające na skuteczne wykorzystanie go do tego celu, logicznym było wykorzystanie tych własności – najpierw w prostych zastosowaniach, a w miarę rozwoju technologii – w tych wymagających coraz bardziej zaawansowanej obróbki, lub łączenia go z innymi materiałami. Skutki tego procesu przez wieki wydawały się jednoznacznie pozytywne, ułatwiając nam życie poprzez eliminację wielu problemów, z którymi zmagali się nasi przodkowie. Jednak w miarę rozwoju nauki oraz medycyny w przypadku niektórych materiałów okazało się że ich właściwości, doceniane przez inżynierów, mają także drugie dno – niezwykle negatywny wpływ na nasze zdrowie. Przykładem takiego materiału jest azbest.

 

Azbest to nazwa zwyczajowa grupy minerałów znanych ludzkości od tysięcy lat. Są to uwodnione krzemiany magnezu, żelaza, wapnia i sodu. Aktualnie używane nazwy amiantus i azbest, (pochodzenia greckiego), odzwierciedlają jego cechy związane z odpornością na ogień. Jeśli zostanie wrzucony do ognia nie spala się, nie traci na wadze, a staje się czystszy. Jednym z pierwszych jego zastosowań były tkaniny, które czyszczono w ogniu – ubrania, obrusy, zasłony itp. Stosowano je już w czasach starożytnych Rzymian (ponad 2500 lat temu), ale także w średniowieczu – cesarz Karol Wielki lubił zadziwić swoich gości, wrzucając obrusy do kominka po skończonej uczcie, i wyciągając je po chwili śnieżnobiałe, nietknięte przez ogień.

Azbest posiada wyjątkowe właściwości chemiczne i fizyczne – jedną z najważniejszych jest oczywiście odporność na działanie wysokich temperatur (temperatura rozkładu i topnienia to około 1500°C) – cecha ta spowodowała, że znalazł szerokie zastosowanie jako surowiec niepalny w wielu wyrobach. Kolejnymi pozytywnymi właściwościami azbestu są: dźwiękochłonność i termoizolacyjność, wytrzymałość mechaniczna, elastyczność, a także odporność (niektórych odmian) na środowiska kwaśne i alkaliczne oraz wodę morską.

W końcu XIX wieku rozpoczęto wydobywanie azbestu na skalę przemysłową. Wynalezione w pierwszych latach ubiegłego stulecia mieszaniny azbestu i cementu szybko znalazły zastosowanie w przemyśle materiałów budowlanych w postaci lekkich i wytrzymałych płyt („eternit”) stosowanych jako pokrycia dachowe. W Polsce, według ocen niektórych ekspertów oraz danych z przeprowadzanych inwentaryzacji, to właśnie pokrycia dachowe stanowią ponad 95% materiałów zawierających azbest znajdujących się na terenie Polski – w latach 70 i 80 XX wieku był to często jedyny dostępny materiał, po który właściciele domów dosłownie ustawiali się w kolejkach. Faliste lub płaskie płyty azbestowo-cementowe wydawały się świetnym rozwiązaniem – oprócz dużej sztywności i wytrzymałości na uszkodzenia były także lekkie, co umożliwiało zastosowanie lekkiej i taniej w budowie więźby dachowej. W efekcie, według danych zebranych w serwisie www.bazaazbestowa.gov.pl, na terenie Polski wciąż pozostaje do unieszkodliwienia ponad 5 mln. ton pokryć dachowych, oraz prawie 250 tys. ton pozostałych wyrobów zawierających azbest.

 

Chorobotwórczość azbestu

Dotychczas zidentyfikowane choroby związane z azbestem (tzw. azbestozależne), są związane z jego właściwościami fizycznymi – unoszące się w powietrzu włókna azbestowe dostają się do płuc, i pozostają w nich, uszkadzając przy tym pęcherzyki płucne.

Według prowadzonych badań, główną przyczyną aktywności kancerogennej azbestu jest wydłużony kształt jego cząstek, a więc kształt typu włókno. Krytyczne wymiary włókien respirabilnych azbestu to włókna o długości L>5 µm, średnicy d<3 µm i stosunku długości do średnicy włókien L/d ≥3:1. Szczególnym przypadkiem jest tutaj międzybłoniak, będący nowotworem złośliwym, swoistym dla narażenia na azbest – atakuje on cienką powłoczkę, zwaną nabłonkiem, otaczającą i chroniącą ważne organy (płuca, klatkę piersiową, jamę brzuszną, serce). Komórki nowotworowe międzybłoniaka szybko tworzą przerzuty do innych części ciała. Międzybłoniak często jest mylnie diagnozowany jako rak płuc, co przyczynia się do wysokiej śmiertelności pacjentów oraz do zafałszowania statystyk jego występowania. Okres latencji (czyli okres pomiędzy narażeniem, a wystąpieniem schorzenia) chorób azbestozależnych to 10-40 lat od wystąpienia pierwszego narażenia, przy czym najwięcej przypadków zachorowań notuje się po upłynięciu 20-35 lat.

 

Rok 2032 – planowana całkowita wymiana

Zgodnie z obowiązującym w Polsce prawem, właściciel/zarządca nieruchomości na terenie której są obecne wyroby zawierające azbest ma prawo wykorzystywać je do 31.12.2032r., przy czym użytkowanie to musi odbywać się w sposób niestwarzający zagrożenia dla środowiska i zdrowia mieszkańców lub osób postronnych. W większości przypadków, użytkowane zgodnie z przeznaczeniem i będące w dobrym stanie technicznym materiały nie stanowią bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia. Jednak w przypadku konieczności szybkiej wymiany, właściciel takich materiałów musi dopełnić szeregu obowiązków nałożonych na niego przez obowiązujące prawo.

Jedną z najważniejszych informacji dla wykorzystujących wyroby zawierające azbest jest to, że produkcja, stosowanie oraz obrót azbestem i wyrobami zawierającymi azbest zostały zakazane pod karą grzywny, ograniczenia lub pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat (Ustawa z dnia 19.06.1997 r. – Dz.U.97.101.628 o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest, Dz.U. z 2004 r., nr 3, z późn. zm.). Oznacza to, że właściciel takich wyrobów nie może po usunięciu ich z budynku odsprzedać ich lub przekazać innej osobie. Nie może ich także wykorzystać ich ponownie. Wszystkie usunięte wyroby muszą być zgodnie z prawem odpowiednio zutylizowane, czyli przewiezione na składowisko odpadów wyposażone w odpowiednią kwaterę podziemną.

Jeżeli przy usuwaniu, demontażu i rozbiórce elementów azbestowych lub materiałów zawierających azbest nie wystąpi naruszenie ani wymiana fragmentów konstrukcji budynku oraz gdy nie ulegnie zmianie wygląd elewacji, to pozwolenie na budowę, będące jednocześnie pozwoleniem na rozbiórkę, nie jest wymagane. W przeciwnym wypadku uzyskanie takiego pozwolenia jest konieczne. Prace mające na celu usunięcie azbestu z obiektu budowlanego, powinny być poprzedzone zgłoszeniem tego faktu właściwemu organowi administracji architektoniczno – budowlanej na 30 dni przed planowanym rozpoczęciem robót. Ponadto wykonawca prac polegających na zabezpieczaniu lub usunięciu wyrobów zawierających azbest z miejsca, obiektu, urządzenia budowlanego lub instalacji przemysłowej, a także z terenu prac obowiązany jest do zgłoszenia zamiaru przeprowadzenia tych prac właściwemu inspektorowi pracy oraz właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu w terminie co najmniej 7 dni przed rozpoczęciem prac.

Tylko przedsiębiorcy posiadający odpowiednią decyzję sankcjonującą wytwarzanie odpadów niebezpiecznych mogą wykonywać prace związane z usuwaniem azbestu. Wykonanie prac we własnym (np. samodzielne oczyszczeni obiektów przez właściciela będącego osobowością prawną) zakresie także wymaga uzyskania takiej decyzji.

W przypadku podjęcia decyzji o usunięciu lub zabezpieczeniu wyrobów zawierających azbest, właściciel/zarządca powinien powierzyć wykonanie tych prac odpowiedniemu, wyspecjalizowanemu wykonawcy. Według Rozporządzenia ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej, z dnia 2 kwietnia 2004r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest (Dz. U.2004 Nr 71, poz. 649), prace polegające na usuwaniu lub zabezpieczaniu wyrobów zawierających azbest mogą być wykonywane wyłącznie przez wykonawców posiadających odpowiednie zezwolenia, pozwolenia i decyzje zatwierdzające program gospodarowania odpadami niebezpiecznymi, lub takich, którzy złożyli organowi informacje o sposobie gospodarowania odpadami niebezpiecznymi. Wykonawca powinien też posiadać odpowiednie wyposażenie techniczne do prowadzenia takich prac oraz dysponować pracownikami przeszkolonymi w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przy usuwaniu i wymianie materiałów zawierających azbest.

 

Użytkowanie azbestu do 2032 r. – w pełni legalne, przy dopełnieniu formalności

Obowiązujący w Polsce „Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032” dopuszcza użytkowanie wyrobów zawierających azbest do końca roku 2032r. Jednak szereg innych aktów prawnych nakłada na właściciela wyrobów azbestowych szereg obowiązków.

• Coroczna inwentaryzacja – poprzez dokonanie tzw. spisu z natury. Wynik tej inwentaryzacji opisuje się w formularzu „Informacja o wyrobach zawierających azbest” (załącznik nr. 3 do Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dn. 13.12.2010 w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania wyrobów zawierających azbest oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których były lub są wykorzystywane wyroby zawierające azbest, Dz. U. 2011 nr 8, poz. 31). Formularz ten wypełnia się w dwóch egzemplarzach, z czego jeden składa się w terminie do 31 stycznia każdego roku
• Przeprowadzanie kontroli stanu technicznego wyrobów zawierających azbest – informację o stanie technicznym tych wyrobów sporządza się z wykorzystaniem arkusza „Oceny stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest” (załącznik do Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dn. 05.08.2010 zmieniającego rozporządzenie w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest, Dz. U. 2010 nr. 162, poz. 1089) „Ocenę”  przeprowadza się w celu kwalifikacji wyrobów zawierających azbest do dalszego użytkowania lub usunięcia oraz określenia stopnia pilności ich usunięcia lub zabezpieczenia. Zakwalifikowane do wymiany (na skutek nadmiernego zużycia lub uszkodzenia) wyroby powinny być jak najszybciej usunięte, natomiast nieuszkodzone mogą być użytkowane do czasu następnej kontroli. Terminy dokonania ponownej oceny określone są w formularzu kontrolnym, i są różne dla poszczególnych stopni pilności usunięcia wyrobów, które nadaje się wyrobom w oparciu o przeprowadzoną ocenę stanu technicznego.

W przypadku większości właścicieli nieruchomości, powyżej wymienione czynności wyczerpują zakres obowiązków związanych z użytkowaniem wyrobów zawierających azbest. Jednakże w przypadku właścicieli/zarządców części nieruchomości pojawiają się obowiązki dodatkowe, wynikające z Ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. 1994 nr 89 poz. 414, z późniejszymi zmianami). Obowiązki te dotyczą użytkowania obiektów budowlanych z wyłączeniem:

• budynków mieszkalnych jednorodzinnych;
• obiektów budowlanych:

 

Finansowanie

Obecnie dostępne źródła finansowania usuwania wyrobów zawierających azbest to:

• środki własne właścicieli obiektów budowlanych,
• środki własne inwestorów prywatnych,
• środki własne jednostek samorządu terytorialnego,
• środki budżetu państwa pozostające w dyspozycji Ministra Rozwoju (Konkurs Azbest – ogłaszany corocznie),
• środki funduszy ochrony środowiska.

 

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW), wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej (WFOŚiGW)

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) oraz wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej (WFOŚiGW) udzielają dotacji, pożyczek oraz przekazują środki finansowe na podstawie umów cywilnoprawnych. NFOŚiGW w Warszawie uruchomił kolejny Program Priorytetowy „SYSTEM – wsparcie działań ochrony środowiska i gospodarki wodnej realizowanych przez WFOŚiGW” na lata 2015-2020, w łącznej kwocie 80 mln zł.

W ramach tego programu gminy mogą uzyskać wsparcie finansowe na zadania dotyczące demontażu, zbierania, transportu i unieszkodliwienia lub zabezpieczenia odpadów zawierających azbest, zgodnie z gminnymi programami usuwania wyrobów zawierających azbest oraz na te same działania na obszarach objętych klęską żywiołową. Zasady udzielania wsparcia każdy z WFOŚiGW ustala odrębnie.

 

Kredyty we współpracy z WFOŚIGW (Bank Ochrony Środowiska S.A.)

Bank Ochrony Środowiska S.A. jest uniwersalnym bankiem komercyjnym specjalizującym się w finansowaniu przedsięwzięć proekologicznych. BOŚ współpracuje z polskimi i zagranicznymi instytucjami finansowymi, w tym funduszami i fundacjami działającymi na rzecz ochrony środowiska.

BOŚ oferuje kredyty preferencyjne (z dopłatami WFOŚiGW) na inwestycje proekologiczne. Oferta różni się w zależności od lokalizacji, w zależnoći od warunków porozumienia zawartych z danym WFOŚiGW.

Kompleksowe informacje na temat finansowania zadań związanych z usuwaniem wyrobów zawierających azbest zawiera Poradnik o finansowaniu usuwania azbestu ze środków krajowych i zagranicznych na lata 2016-2020 opracowany na zlecenie Ministerstwa Rozwoju.

Warto wspomnieć, że przy obecnym stanie prawa dofinansowania lub dotacje mogą być udzielane jedynie na usuwanie i utylizację wyrobów zawierających azbest – zakup materiałów które je zastąpią (czyli np. pokryć dachowych) musi zostać dokonany w całości ze środków własnych właściciela/zarządcy nieruchomości.

 

Wybrane akty prawne dotyczące azbestu

Dz.U. 2013 poz. 25	Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2012 r. w sprawie sposobu prowadzenia przez marszałka województwa rejestru wyrobów zawierających azbest
Dz.U. 2011 nr 8 poz. 31	Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 13 grudnia 2010 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania wyrobów zawierających azbest oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których były lub są wykorzystywane wyroby zawierające azbest
Dz.U. 2010 nr 162 poz. 1089	Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 5 sierpnia 2010 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest
M.P. 2009 nr 50 poz. 735	Komunikat Ministra Gospodarki z dnia 29 lipca 2009 r. o podjęciu przez Radę Ministrów uchwały w sprawie ustanowienia programu wieloletniego pod nazwą “Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032”
Dz.U. 2008 nr 200 poz. 1235	Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 9 października 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których był lub jest wykorzystywany azbest
Dz.U. 2005 nr 216 poz. 1824	Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 14 października 2005 r. w sprawie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest oraz programu szkolenia w zakresie bezpiecznego użytkowania takich wyrobów
Dz.U. 2004 nr 71 poz. 649	Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest
Dz.U. 1997 nr 101 poz. 628	Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest.

 

 

Paweł Kot- ekspert z zakresu gospodarki odpadami i ochrony środowiska